Πρόσφατα στον κύκλο αυτό, προσκλήθηκε ο Alberto Campo Baeza. Στη διάλεξή του στις 23/01/2013, στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς, ο αρχιτέκτονας παρουσίασε το έργο του και μίλησε για τη σχέση της αρχιτεκτονικής του με την ταυτότητα του τόπου.

Η Πρεσβεία της Ισπανίας, το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής και το Μουσείο Μπενάκη διοργανώνουν, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Θερβάντες, τον κύκλο διαλέξεων «Πόλη Ευρώπη. Ισπανοί αρχιτέκτονες στην Αθήνα»¹. Με αυτόν τον κύκλο διαλέξεων η Πρεσβεία της Ισπανίας επιθυμεί να γνωρίσει στην Ελλάδα τις προτάσεις μερικών από τους πιο διακεκριμένους εκφραστές της σύγχρονης ισπανικής αρχιτεκτονικής που χαρακτηρίζονται από την ικανότητα να βρίσκουν λειτουργικές λύσεις ενώ παράλληλα διαφυλάσσουν την προσωπικότητά τους στην αναζήτηση της αρμονίας με το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσουν τα έργα τους.

Μ.Η.  Στα σχέδια σας για τα γραφεία της Benetton στην Ρωσία έχετε τοποθετήσει στην κύρια πρόσοψη του κτιρίου αποσπάσματα από τη ζωφόρο του Παρθενώνα, τα οποία κατά σύμπτωση υπάρχουν σε αυτό το Μουσείο που βρισκόμαστε τώρα. Οι σκηνές στη ζωφόρο διαδέχονται η μία την άλλη θυμίζοντας κινηματογραφικά καρέ. Μάλιστα ο Αϊζενστάιν είχε πει ότι αυτή είναι η πρώτη ταινία στην ιστορία του κινηματογράφου. Οι προσόψεις που έχετε σχεδιάσει σε αυτό το κτίριο στην πόλη Samara έχουν αυτή την αίσθηση της κινούμενης εικόνας. Πως συνδέονται όλα αυτά; Τι θέλετε να πετύχετε;

A.C.B.  Πώς το ανακαλύψατε αυτό; Με εκπλήσσετε θετικά… Θα μπορούσα να εφεύρω μια ιστορία για να απαντήσω, αλλά θα πω την αλήθεια. Η Samara είναι μια Ρωσική πόλη, δυο ώρες από τη Μόσχα, όπου γεννήθηκε ο μουσουργός Μποροντίν και αυτό ήταν για μένα ένα πολύ ισχυρό στοιχείο.

Για πολλά χρόνια στην κομμουνιστική περίοδο επί Χρουτσώφ, ήταν μια μυστική πόλη γιατί εκεί κατασκευάζονταν οι δορυφόροι Σπούτνικ. Εμένα μου δόθηκε μια έκταση στο κέντρο της όπου πριν υπήρχε ένα κτίριο που ήταν εντελώς άδειο, και μου ζήτησαν στην πρόταση που θα έκανα, να υπάρξει μια αναφορά στον σχεδιασμό, μια σύνδεση σχετική με το ιστορικό παρελθόν της πόλης.

Το νέο κτίριο θα φιλοξενούσε τα γραφεία της Benetton και στο ισόγειο ένα κατάστημα. Η απόφασή μου ήταν να κάνω μια κατασκευή από εμφανές σκυρόδεμα, όπου πρόσθεσα κάποιες περσίδες από λευκό μάρμαρο.

Το μάρμαρο αυτό ήταν από την Καράρα της Ιταλίας. Η επιλογή αυτή σχετίζεται επίσης με το γεγονός ότι η Benetton είναι μια ιταλική εταιρία και τα μάρμαρα θα έπρεπε να είναι από αυτή τη χώρα. (γέλια…)

Στο προϋπάρχον κτίριο, στο πάνω μέρος του, υπήρχε μια φρίζα που δεν είχε ιδιαίτερη αισθητική αξία. Απόφαση μου ήταν λοιπόν να κάνω και εγώ μία φρίζα, αλλά αποφάσισα να φωνάξω τον καλύτερο γλύπτη του κόσμου που είναι ο Φειδίας. Έτσι λοιπόν σκέφτηκα να βάλω σ’ αυτή τη φρίζα αναπαραστάσεις από τη ζωοφόρο του Παρθενώνα, αλλά αυτό το σχέδιο δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμα. Ελπίζω ότι όταν ολοκληρωθεί ο σχεδιασμός, θα μπορέσω να βάλω τις αναπαραστάσεις αυτές.

Μ.Η.  Είναι ενδιαφέρον πως κάποιος μπορεί να φαντάζεται πράγματα που ίσως να μην είναι εξ αρχής στο μυαλό του αρχιτέκτονα. Ενδεχομένως να ισχύουν ή και όχι. Τουλάχιστον εμένα αυτή η κινητικότητα της πρόσοψης με τις περσίδες στο κτίριο που σχεδιάζετε στην Samara μου έφερε στο μυαλό την «κινητικότητα» της ζωοφόρου και όλη αυτή την έννοια του ρυθμού που υπάρχει στον Παρθενώνα.

A.C.B. Σίγουρα, όλες αυτές οι εύστοχες παρατηρήσεις που κάνετε ισχύουν στην συγκεκριμένη περίπτωση. Αυτή η κινηματογραφική αίσθηση που αναφέρατε είναι ένα χαρακτηριστικό στην ιδέα σχεδιασμού.

Μ.Η.  Είναι ενδιαφέρον πως κάποιος μπορεί να φαντάζεται πράγματα που ίσως να μην είναι εξ αρχής στο μυαλό του αρχιτέκτονα. Ενδεχομένως να ισχύουν ή και όχι. Τουλάχιστον εμένα αυτή η κινητικότητα της πρόσοψης με τις περσίδες στο κτίριο που σχεδιάζετε στην Samara μου έφερε στο μυαλό την «κινητικότητα» της ζωοφόρου και όλη αυτή την έννοια του ρυθμού που υπάρχει στον Παρθενώνα.

A.C.B. Σίγουρα, όλες αυτές οι εύστοχες παρατηρήσεις που κάνετε ισχύουν στην συγκεκριμένη περίπτωση. Αυτή η κινηματογραφική αίσθηση που αναφέρατε είναι ένα χαρακτηριστικό στην ιδέα σχεδιασμού.

Μ.Η.  Η εμπειρία που αποκτά κάποιος χτίζοντας στη Μεσόγειο, είναι χρήσιμη όταν χτίζει σε μια πόλη μακριά από αυτή ή είναι σαν να ξεκινάει πάλι από την αρχή, η εμπειρία δηλαδή αυτή χρησιμεύει σε κάτι;

A.C.B.  Σίγουρα δεν αρχίζουμε από το μηδέν, η μνήμη είναι κάτι που μας επιτρέπει μια συσσώρευση της γνώσης, και αυτή η συσσώρευση δεν είναι κάτι που μας βαραίνει, δεν είναι στείρα όπως πολύς κόσμος πιστεύει, το αντίθετο, αυτή η συσσώρευση της γνώσης που τελικά αποτελεί τη μνήμη, όπως τη μνήμη στους υπολογιστές, μας δίνει περισσότερη ελευθερία για να δουλέψουμε πάνω στο οτιδήποτε κάνει ο καθένας μας στην ειδικότητά του. Ο Άγιος Αυγουστίνος έχει κάνει κάποιες πολύ ωραίες παρατηρήσεις σχετικά με τη μνήμη.

Μ.Η.  Στα έργα σας όταν δεν υπάρχει το φυσικό χρώμα των υλικών που χρησιμοποιείτε, κυριαρχεί το λευκό χρώμα. Πως καταλήγετε σε αυτή την απόφαση;

A.C.B.  Αυτή είναι μια επιλογή που την κάνω γιατί πιστεύω ότι με το λευκό όλα είναι δυνατά, το λευκό τα επιτρέπει όλα. Στα Ισπανικά η λέξη blanco (λευκό) έχει 2 έννοιες, η μία είναι το λευκό χρώμα και η άλλη, ο στόχος. Εγώ λοιπόν χρησιμοποιώ μια έκφραση που στα ελληνικά θα μεταφραζόταν ίσως ως «εύστοχο λευκό».

Ο Παρθενώνας είναι λευκός, τα μαλλιά μας γίνονται λευκά, τα ερείπια αποκτούν ένα υπόλευκο χρώμα με τον καιρό, εγώ θεωρώ ότι μας δίνει ελευθερία, αναφερόμαστε σε ένα λευκό χαρτί εννοώντας ότι πάνω σε αυτό μπορούμε να γράψουμε οτιδήποτε.

Μ.Η.  TabulaRasa

A.C.B.  Ναι, έχει σχέση και με αυτό.

Μ.Η.  Ο Παρθενώνας όμως είχε χρώμα.

A.C.B.  Είχε χρώμα πριν από αιώνες, δεν έχουμε την εικόνα του με το χρώμα. Είναι κάτι που ανήκει στο παρελθόν. Η αίσθηση που έχουμε είναι λευκή. Και εσείς κάποτε είχατε μαλλιά… είχατε, παρελθόν… τώρα όμως όχι. (γέλια…)

Προσπαθώ να φοράω πάντα λευκό πουκάμισο και όλοι μου λένε ότι βρομίζει εύκολα. Εγώ τους λέω ότι δε με νοιάζει, μπορώ να το πλύνω. Το λευκό θεωρώ λοιπόν ότι μας δίνει μεγάλη ελευθερία. Ο Φειδίας είναι «λευκός» ή «εύστοχα λευκός».

Μ.Η.  Όλο και περισσότερο γίνεται λόγος τα τελευταία χρόνια για την «οικολογική δόμηση» και τη χρήση βιοκλιματικών αρχών σχεδιασμού. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός δεν θα πρέπει να είναι φιλικός στο περιβάλλον; Πού οφείλεται κατά τη γνώμη σας αυτή η «προσκόλληση» της τελευταίας δεκαετίας; – Πόσο επηρεάζουν τις προτάσεις σας η έννοια της αειφορίας και οι βασικές αρχές βιοκλιματικού σχεδιασμού;

A.C.B.  Εγώ πιστεύω στην αειφορία, αν και νομίζω ότι οι πιο πολλοί λέγοντας αειφορία συνδέουν αυτή την έννοια με ανόητα πράγματα. Αντίθετα πιστεύω ότι η αειφορία χρειάζεται απλά κοινό νου.

Για παράδειγμα στα σπίτια που έχω φτιάξει στην Ανδαλουσία, στην οικία Gaspar και στην οικία Guerrero, στα ψηλότερα σημεία των σπιτιών, υπάρχουν κάποιοι αγωγοί από τους οποίους γίνεται η απαγωγή του θερμού αέρα, καθώς επίσης εξασφαλίζεται σε αυτά διαμπερής αερισμός και εξατμίζεται η υγρασία. Είμαι σίγουρος ότι και εδώ στην Ελλάδα, στην αρχαιότητα, θα υπήρχε το ίδιο σύστημα.

Πραγματικά είναι θέμα κοινού νου. Όταν ήμουν μικρός κι έβλεπα στην Ανδαλουσία τους αγωγούς στις όψεις των σπιτιών που ήταν καλυμμένοι μ’ ένα φυτομορφικό μοτίβο, αναρωτιόμουν σε τι χρησίμευαν. Μεγαλώνοντας ανακάλυψα ότι είναι όντως θέμα κοινού νου, όπως ανοίγουμε την πόρτα για να υπάρξει ρεύμα και να δροσιστούμε έτσι φτιάχνονταν και αυτοί οι αγωγοί τότε.

Για αυτό στο τελευταίο σπίτι που έφτιαξα, το «γυάλινο σπίτι», υπάρχουν διπλές τζαμαρίες, οι οποίες σχηματίζουν έναν ενδιάμεσο χώρο. Το καλοκαίρι εκεί φιλτράρεται ο δροσερός αέρας και το χειμώνα αξιοποιείται ο ζεστός. Αυτό που στην χθεσινή μου διάλεξη περιέγραψα ως ένα είδος τοίχου Trombe².

Μ.Η.  Σε μια εποχή στην οποία τα οικονομικά συστήματα αδυνατούν να αντιμετωπίσουν τη διεθνή κρίση χρέους, τι είδους αρχιτεκτονική μπορεί να παραχθεί; Ας μην ξεχνάμε ότι η οικονομική κρίση συνδέεται με πνευματική και ηθική κρίση κατά τη γνώμη μου.

A.C.B.  Συμφωνώ απόλυτα με αυτό. Λίγο καιρό πριν έγραψα ένα κείμενο όπου πρότεινα 3 «θαρραλέα» πράγματα, 3 ριζοσπαστικές προτάσεις. Η πρώτη, να γίνει κοινωνικοποίηση της γης…

Μ.Η.  Μαρξιστική άποψη… Μου θυμίζει επίσης το πείραμα των κοινωνικών μετασχηματισμών που επιχειρήθηκε στην Ισπανία του 1936, από τα μεγαλύτερα που γνώρισε η δυτική Ευρώπη· τα διδάγματα από τις αναρχικές κομμούνες που είχαν δημιουργηθεί, που απαλλοτριώθηκε η γη και ανήκε πλέον σε κοινότητες-χωριά. Δυστυχώς όμως η προοπτική αυτή πολεμήθηκε, ακόμα και από τις προοδευτικές υποτίθεται πολιτικές δυνάμεις (σταλινικό Κ.Κ.Ι. κ.α.). Ο άνθρωπος για κάποιο λόγο δεν αντέχει το καλό και το δίκαιο για πολύ καιρό… Το παράδειγμα της Ισπανίας του ’36 είναι ίσως η μόνη φορά στην ιστορία της σύγχρονης ιστορίας που θα μπορούσε να υπάρξει μια ουσιαστική αλλαγή στις κοινωνικές δομές και στην αντίληψη για την ιδιοκτησία.

A.C.B.  Η διαφθορά είναι τόσο διαδεδομένη σαν μια επιδημία δυστυχώς. Θα ήθελα πολύ να ξέρω πώς να κόψω το κεφάλι όλων των διεφθαρμένων, αλλά δεν μπορώ. (γέλια…)

Η δεύτερη πρόταση είναι να κλείσουμε τα εργοστάσια κατασκευής οχημάτων και η τρίτη, να ζούμε με τρόπο αυστηρό, με τρόπο λιτό. Τα σπίτια που φτιάχνω είναι συνήθως οικονομικά. Γενικά τα σπίτια που φτιάχνω δεν έχουν υπερβολές και πανάκριβα υλικά.

Μ.Η.  Έχετε βρει μηχανισμούς, προκειμένου να εξασφαλίζεται η αμοιβαία κατανόηση μεταξύ του αρχιτέκτονα και του εργοδότη; (ιδιώτη ή πολιτείας)

A.C.B. Είναι πολύ δύσκολο, προσπαθώ να χρησιμοποιώ όλη την τέχνη της πειθούς που διαθέτω και, όπως ένας γιατρός που πρέπει να πείσει τον ασθενή του να ακολουθήσει μια συγκεκριμένη θεραπεία, έτσι και εγώ πρέπει να πείσω ότι πρόκειται για μια θεραπεία. Ακόμα περισσότερο όταν ο ίδιος ο ασθενής διαλέγει το γιατρό.

Από όσα έχω πει μέχρι τώρα, νομίζω ότι φάνηκε πολύ καθαρά ότι η αρχιτεκτονική μου δεν είναι ένα καπρίτσιο, δεν είναι παράλογη. Δεν είναι ρασιοναλιστική, αλλά δεν είναι και άλογη, είναι έλλογη. Έτσι λοιπόν πάντα έχω εξηγήσεις γι’ αυτό που κάνω. Δυστυχώς δεν είναι σπάνιο να υπάρχουν πελάτες που, ενώ έχουν αποφασίσει να συνεργαστούν μαζί μου, και εγώ έχω δουλέψει σκληρά γι’ αυτούς, έχω βάλει όλη μου την ενέργεια για να τους δείξω μια αξιόλογη πρόταση, βρίσκουν ξαφνικά ελαττώματα στο παραμικρό, και γίνονται παράλογοι.

Στη χθεσινή διάλεξη έγινε μια ερώτηση σχετικά με την κατοικία Moliner³, ένα κτίριο με μεγάλα ανοίγματα στο βορρά. Η ερώτηση ήταν πως είναι δυνατό να είναι τόσο ανοιχτή και διαφανής η πρόσοψη προς το βορρά.

Αυτό το σπίτι έχει σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε κάποιος να μπορεί εκεί να ονειρεύεται, να ζει και να πεθαίνει ή να κοιμάται. Υπάρχει ένα σχέδιο που επεξηγεί αυτά τα τρία πράγματα μέσω μιας σχηματικής τομής⁴. Στον επάνω όροφο που είναι για την ονειροπόληση (για την συγγραφή, την ανάγνωση και τον στοχασμό), υπάρχει αυτό το μεγάλο άνοιγμα με το ημιδιάφανο τζάμι⁵. Στο μεσαίο επίπεδο είναι οι χώροι της κοινής κατοίκισης-ζωής και στο κάτω μέρος ο χώρος για τον ύπνο ή για τον θάνατο…

Στη νότια πλευρά μεταξύ των τοίχων, του φράχτη και του σπιτιού, υπήρχε η πρόθεση από μένα να φυτευτεί και ν’ αναπτυχθεί μια κληματαριά. Ήταν μια έμπνευση που προερχόταν από τον Δία, ο οποίος ζωγράφισε μια κληματαριά, για να πάνε τα πουλιά να τσιμπήσουν τα σταφύλια. Το σπίτι αυτό σχεδιάστηκε για έναν ποιητή. Δεν ήταν όμως καλός ποιητής, διότι δεν του άρεσε η ιδέα της κληματαριάς. Θα του λερωνόταν η αυλή, όπως είπε.

Μ.Η.  Ποιος είναι σήμερα ο ρόλος ενός δασκάλου αρχιτεκτονικής;

A.C.B.  Αυτός ο ρόλος που πρέπει να έχει ένας δάσκαλος αρχιτεκτονικής κατά τη γνώμη μου, ειδικά στις μέρες μας, είναι να μιλάει για τρία βασικά πράγματα: τη λογική, τη μνήμη και την ιστορία. Τη μνήμη με τις δύο διακλαδώσεις, με τις δύο κόρες της από τη μυθολογία, την μίμηση που είναι βασισμένη στην αντιγραφή, και τη νόηση που είναι βασισμένη στην σύλληψη του κόσμου.

Για μένα αυτά είναι τα 3 βασικά στοιχεία που πρέπει να διδάσκει ένας δάσκαλος στις μέρες μας. Αυτή η αδαής και απολίτιστη παγκόσμια κοινότητα αισθάνεται μια χαρά όταν υπάρχει μίμηση, αλλά είναι πολύ νευρική όταν βλέπει ότι υπάρχει νόηση.

Μ.Η.  Σας ευχαριστώ πολύ για την πολύ ωραία συζήτηση που είχαμε. Εύχομαι να εμπνέετε τη νέα γενιά αρχιτεκτόνων.

A.C.B.  Όχι είμαι πολύ γέρος, πολύ κλασικός για τους περισσότερους. (γέλια…) Προτιμούν να επηρεάζονται από μια στείρα «Avant-garde», να ελκύονται από φανταχτερά χρώματα και την ανοησία της εποχής. Είναι πολύ λυπηρό.

Μ.Η.  Πάντως το έργο σας αποτελεί μια διδασκαλία για μένα.

A.C.B.  Χαίρομαι γι’ αυτό που λέτε. Χάρηκα που σας γνώρισα.

THE MA: ANDALUCIA´S MUSEUM MEMORY, GRANADA (2009)

Υποσημειώσεις

¹ Ο κύκλος «Πόλη Ευρώπη. Ισπανοί αρχιτέκτονες στην Αθήνα» ξεκίνησε το 2012 με την διάλεξη στις 31 Οκτωβρίου του γραφείου Miralles Tagliabue-ΕΜΒΤ και συνεχίστηκε με την διάλεξη του Antonio Ortiz στις 5 Δεκεμβρίου.
² Οι ηλιακοί τοίχοι (Trombe – Michel) αποτελούνται από τοιχοποιίες συνδυαζόμενες με υαλοστάσιο, τοποθετημένο εξωτερικά, σε απόσταση 5-15 cm. Η τοιχοποιία μπορεί να είναι είτε αμόνωτος τοίχος μεγάλης θερμικής μάζας, είτε θερμομονωμένη κατασκευή. Το υαλοστάσιο μπορεί να είναι σταθερό ή ανοιγόμενο και να φέρει μονούς ή διπλούς υαλοπίνακες. Οι ηλιακοί τοίχοι συλλέγουν την ηλιακή ενέργεια και τη μεταδίδουν σε μορφή θερμότητας στους χώρους. Μέρος της συλλεγόμενης θερμότητας στο διάκενο μεταξύ τοίχου και υαλοπίνακα μεταφέρεται μέσω θυρίδων στον εσωτερικό χώρο. Οι θυρίδες του τοίχου βρίσκονται στο άνω και κάτω τμήμα του και κατά τη διάρκεια της ημέρας το χειμώνα παραμένουν ανοικτές. Έτσι, μέρος της θερμικής ενέργειας που συσσωρεύεται στο διάκενο (μεταξύ τοίχου και υαλοστασίου) μεταφέρεται με φυσική κυκλοφορία του αέρα από τις θυρίδες στο επάνω μέρος του τοίχου στον εσωτερικό χώρο. Αντίστοιχα, ο ψυχρός αέρας του χώρου μεταφέρεται μέσω των θυρίδων στο κάτω μέρος του τοίχου στο διάκενο, όπου και θερμαίνεται και ανέρχεται, δημιουργώντας συνεχή ροή θερμότητας προς το χώρο. Κατά τη διάρκεια της νύκτας και τις νεφοσκεπείς ημέρες, οι θυρίδες στο επάνω μέρος του τοίχου μπορούν να παραμένουν κλειστές, ώστε να εμποδίζεται η αντίστροφη κίνηση του θερμού αέρα από το χώρο προς την εξωτερική ψυχρή επιφάνεια του υαλοπίνακα.
³ Κατοικία Moliner στην Zaragoza (2008). Σχεδιασμένη για έναν ποιητή.
⁴ http://www.campobaeza.com/moliner-house-2/
⁵ Με τη βοήθεια του φωτός που εισβάλει από το μεγάλο άνοιγμα στο βορρά, υπάρχει η αίσθηση ότι βρίσκεσαι σ’ ένα σύννεφο.

Φωτογραφίες: Οι φωτογραφίες των έργων είναι από την προσωπική ιστοσελίδα του αρχιτέκτονα (http://www.campobaeza.com) Οι φωτογραφίες του Alberto Campo Baeza στην Αθήνα τραβήχτηκαν από τον Μανώλη Ηλιάκη.

Ευχαριστίες: Ευχαριστούμε το Μουσείο της Ακρόπολης για τη φιλοξενία της συνέντευξης που πραγματοποιήθηκε στις 24 Ιανουαρίου 2013. Ευχαριστούμε την Ελένη Χαρατσή για τη διερμηνεία από τα Ισπανικά.