Τα τελευταία χρόνια το Μιλάνο έχει γίνει πόλη- πρότυπο σε σχέση με την ανάπλαση του δημόσιου χώρου. Το πρόγραμμα Piazze Aperte («Ανοιχτές Πλατείες»), που ξεκίνησε το 2018 έχει γίνει βασικό σημείο αναφοράς για τους δήμους και τους ακτιβιστές που στοχεύουν να μεταμορφώσουν τις πόλεις τους φτιάχνοντας ασφαλέστερους δρόμους, πιο ελκυστικούς και πιο προσβάσιμους δημόσιους χώρους, πιο ανθεκτικές στο κλίμα υποδομές και ισχυρότερες, πιο “συμπαγείς” και βιώσιμες γειτονιές.

Το Piazze Aperte (” στα αγγλικά Open Squares”) είναι ένα πρόγραμμα της πόλης του Μιλάνου, που αναπτύχθηκε από την Agenzia Mobilità Ambiente Territorio (AMAT) μαζί με το Bloomberg Αssociates και την Global Designing Cities Initiative.

Aκολουθώντας τις πρώτες παρεμβάσεις Τακτικής Αστικοποίησης, το πρόγραμμα “‘ετρεξε” μια ανοιχτή πρόσκληση για συλλογή πάνω από 60 προτάσεων για νέους δημόσιους χώρους σε όλη την πόλη. Η Piazze Aperte ανέπτυξε επίσης μηχανισμούς για τη συνδιαχείριση και τη συντήρηση των δημόσιων χώρων.

Τα τελευταία τέσσερα χρόνια, το Piazze Aperte έχει ανακατασκευάσει 40 δημόσιους χώρους που καλύπτουν πάνω από 25.000 τετραγωνικά μέτρα, με τη συμμετοχή χιλιάδων πολιτών, ΜΚΟ, ενώσεων, σχολείων, θρησκευτικών οργανώσεων και επιχειρήσεων. Οι ειδικοί της AMAT Demetrio Scopelliti και Stefano Ragazzo μοιράστηκαν τις εμπειρίες τους από την Piazze Aperte.

Όταν μιλάμε για πόλεις και αλλαγή του δομημένου περιβάλλοντος, θα πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι ό,τι κάνουμε επηρεάζει τον πλανήτη. Αυτό που κάνουμε στη γη μας, τον πλανήτη μας, δεν είναι πλέον αναστρέψιμο. Πρόκειται για μεγάλη ευθύνη. Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ζούμε σε μια αστική εποχή όπου έως και το 70% των ανθρώπων θα ζουν σε πόλεις. Οι πόλεις είναι μέρη όπου συγκεντρωνόμαστε, εργαζόμαστε και που μολύνουμε. Επίσης είναι μέρη όπου παράγουμε και καταναλώνουμε ενέργεια. Πρέπει να σκεφτούμε ότι για να αλλάξουμε τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τον πλανήτη πρέπει να αλλάξουμε τις πόλεις μας. Προκειμένου να προσαρμοστούμε, πρέπει να χρησιμοποιήσουμε εργαλεία για να μετριαστεί η κλιματική καταστροφή.

Μια στρατηγική για το Μιλάνο

Το Μιλάνο έχει ένα σχέδιο, ένα όραμα. Πολλές πόλεις έχουν ένα όραμα: η Κοπεγχάγη, το Μιλάνο, η Μαδρίτη, η Βαρκελώνη και επίσης η Βουδαπέστη. Όλες οι πόλεις έχουν ένα όραμα λίγο πολύ, ένα όραμα για το μέλλον. Το σχέδιο “Μιλάνο 2030” επινοήθηκε έχοντας ως άξονα ότι μια αλλαγή χρειάζεται χρόνο.

Η περίοδος της πανδημίας

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όλα άλλαξαν. Η ζωή μας αναστατώθηκε και αναγκαστήκαμε να μείνουμε σπίτι. Ο τρόπος που λειτουργούσε η πόλη επίσης άλλαξε. Έγινε κατανοητό ότι μια κρίση, είτε είναι πανδημία, είτε κλιματική, αλλάζει τον τρόπο που ζούμε στις πόλεις πολύ πιο γρήγορα από ό,τι πιστεύαμε. Ίσως η κανονικότητα στην οποία λέγαμε ότι θέλουμε να επιστρέψουμε δεν είναι πια και τόσο φυσιολογική. Τότε το “Μιλάνο 2030” φάνηκε να είναι πολύ μακριά. Έτσι συντάχθηκε ένα σχέδιο προσαρμογής που βασίζεται σε άμεση αλλαγή, ώστε να υπάρχει ένα όραμα για το 2020, αντί για το 2030. Να σημειωθεί ότι το κλειδί για να αλλάξουν τα πράγματα είναι να γίνει το πρώτο βήμα.

Δοκιμές και αναστρεψιμότητα

Το 2018 τέθηκαν τα εξής ερωτήματα: Γιατί δε μεταβαίνουμε σε άλλο τρόπο λειτουργίας; Γιατί δε γίνονται δοκιμές; Γιατί δεν προσπαθούμε; Μπορούν να ελεγχθούν κάποια αποτελέσματα αμέσως και να ληφθεί υπόψη πώς λειτουργούν ορισμένες ιδέες. Δε χρειάζεται οι άνθρωποι να περιμένουν έξι χρόνια. Εδώ τίθεται στο τραπέζι η λογική της Τακτικής Αστικοποίησης, μια διαδικασία από κάτω προς τα πάνω. Είναι μια μεθοδολογία που δίνει τη δυνατότητα με λύσεις πλήρως αναστρέψιμες. Η αναστρεψιμότητα είναι μάλιστα το κλειδί. Όταν λέτε ότι αλλάζετε πεζοδρόμιο, θα υπάρχει κάποιος στο δωμάτιο που θα πει όχι και θα αντισταθεί επειδή θέλει θέσεις στάθμευσης αυτοκινήτων. Η αντίσταση είναι παντού. Η αναστρεψιμότητα σημαίνει ότι τα πράγματα είναι αναστρέψιμα, επομένως εάν κάτι δε λειτουργεί, επιστρέφουμε και αλλάζουμε τα πράγματα όπως ήταν. Μέχρι στιγμής δεν υπήρξε ανάγκη για επιστροφή σε προηγούμενη κατάσταση, επειδή το μεγαλύτερο μέρος της αντίστασης εξαφανίστηκε λίγους μήνες μετά την εφαρμογή.

Εργαλεία: Εθελοντές, εργαλειοθήκες, σύμφωνα συνεργασίας

Σε όλα τα έργα χρησιμοποιήθηκαν τα πιο απλά εργαλεία που είναι πολύ αποτελεσματικά αν και είναι τα φθηνότερα που μπορούσαν να βρεθούν από την πόλη. Τα σήματα του δρόμου, τα ίδια με αυτά που χρησιμοποιούνται για τη διαίρεση των χώρων στάθμευσης, χρησιμοποιούνται και ως εργαλείο σχεδιασμού. Τις περισσότερες φορές οι άνθρωποι που βοηθούν στη διαδικασία σχεδιασμού είναι ντόπιοι εθελοντές από τις γειτονιές. Αν δεν υπάρχουν αρκετοί νέοι από τη γειτονιά, γίνεται προσπάθεια να παρθούν άλλοι εθελοντές από την πλατφόρμα του Δήμου του Μιλάνου, όπου οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν σχετική αίτηση και να είναι μέρος αυτής της εθελοντικής διαδικασίας. Πάντως τις περισσότερες φορές είναι άνθρωποι από τη γειτονιά. Χρησιμοποιείται οδοσήμανση τόσο για τον καθορισμό του νέου συστήματος βιωσιμότητας όσο και για το χρωματισμό του νέου πεζοδρομίου. Χρησιμοποιείται βαφή που είναι το φθηνότερο εργαλείο και λύση. Στο σημείο αυτό να ειπωθεί ότι μια από τις βασικές στιγμές του αστικού μετασχηματισμού είναι ο συλλογικός μετασχηματισμός του χώρου. Σε ορισμένες περιπτώσεις εμπλέκονται καλλιτέχνες ώστε να κάνουν την αλλαγή του πεζοδρομίου να μοιάζει με ένα δημόσιο πείραμα τέχνης. Παρουσιάζονται επειδή στο Μιλάνο πρέπει να προστατεύονται οι άνθρωποι από άλλους ανθρώπους που οδηγούν αυτοκίνητα. Στόχος είναι να γίνουν οι δρόμοι ζωντανοί. Συνάπτεται κιόλας ένα σύμφωνο συνεργασίας με τους εθελοντές στο οποίο δηλώνεται ποιος είναι υπεύθυνος για το βάψιμο, τη συντήρηση κλπ. Διοργανώνονται ακόμη εκδηλώσεις και πάρτι. Τα πάρτι είναι το κλειδί: αν θέλετε οι άνθρωποι να δεχτούν ένα μέρος, απλώς κάντε τους να κάνουν ένα πάρτι εκεί.

Συμμετοχή των πολιτών στη μεταμόρφωση: Ανοιχτό κάλεσμα

Έγινε κάποια στιγμή μια ανοιχτή πρόσκληση προς τους πολίτες ώστε να υποβάλουν αίτηση και τους ζητήθηκε να συμμετάσχουν στην αλλαγή. Δε ρωτήθηκαν πού θα ήθελαν να έχουν μια νέα δημόσια πλατεία, αλλά πώς θα ήθελαν να συμμετάσχουν στο συνεργατικό έργο για τη μεταμόρφωση της πλατείας. Σε δύο μήνες εμφανίστηκαν περισσότερα από 1000 άτομα, φορείς και οντότητες που θέλησαν να υποβάλουν αίτηση σε όλη την πόλη. Έτσι δεν ήταν απλώς κάτοικοι, αλλά και 200 ΜΚΟ, τοπικές ενώσεις, κοινωνικές ομάδες, καταστήματα, σύλλογοι καταστημάτων, σχολεία και θρησκευτικά ιδρύματα. Ελήφθησαν 65 προτάσεις σε δύο μήνες και πραγματοποιήθηκαν οι 40 από αυτές. Υπάρχουν περισσότερα υπό έγκριση και υπό ανάπτυξη. Υπάρχει η ιδέα για επέκταση προς τις γειτονιές, να υπάρχει μια πλατεία σε κάθε γειτονιά. Βρέθηκαν διαφορετικές τυπολογίες έργων. Τα πιο ενδιαφέροντα από αυτά είναι οι νέες πλατείες που ανακτούν τον δημόσιο χώρο από τους δρόμους. Έγιναν επίσης έργα σε υποχρησιμοποιούμενους χώρους που υπήρχε θέληση να ενεργοποιηθούν. Μερικές φορές γίνονται εργασίες για να επεκταθούν τα κράσπεδα για να αναπτυχθούν μέτρα ασφαλείας, καθώς υπάρχουν 30 άνθρωποι στο Μιλάνο που πεθαίνουν κάθε χρόνο λόγω τροχαίων ατυχημάτων.

Παρεμβάσεις στην πόλη και τη γειτονιά

Το πρώτο έργο ήταν η Piazza Dergano. Ήταν ένας χώρος στάθμευσης με 25 αυτοκίνητα παρκαρισμένα στο σημείο το 90% του χρόνου, ενώ μερικά παγκάκια κάτω από τα δέντρα ήταν απίστευτα “ζωντανά” και χρησιμοποιημένα. Ήταν ορατή η δυνατότητα αλλαγής και υπήρξε η σκέψη για μετατροπή σε μια σωστή πλατεία. Η διαδικασία του έργου διήρκεσε έξι μήνες με περίοδο υλοποίησης τριών εβδομάδων.

Ένα άλλο από τα προηγούμενα έργα ήταν η Piazzale Stazione Genova που βρίσκεται σε σιδηροδρομικό σταθμό, μια πλατεία στην κλίμακα της πόλης και όχι σε τοπικό χώρο. Μέσα στο σταθμό ήταν μια χαρά, αλλά καθώς έβγαινε κανείς βρισκόταν σε μια κυκλοφοριακή ζούγκλα. Η διαδικασία ήταν πολύ περίπλοκη με πολλές δυσκολίες καθώς υπήρχαν μέσα μαζικής μεταφοράς όπως τραμ με ράγες που είναι πολύ δύσκολο να αντιμετωπιστούν. Έγινε αντιληπτό ότι όσο υπάρχει μια ισχυρή τοπική ένωση, που κατοικεί, φροντίζει τον χώρο, αυτή η πλατεία θα έχει καλή και συγκροτημένη ανάπτυξη. Αναφορικά με τη μετατροπή εμπορικών χώρων, η συνεργασία με μια εβδομαδιαία αγορά φάνηκε δύσκολη, καθώς περιλαμβάνει εμπορικά συμφέροντα. Χρειάστηκε περισσότερος χρόνος, αλλά προστέθηκε τελικώς ένα τραπέζι πινγκ πονγκ μεταφέροντας έναν πωλητή σε άλλο μέρος.

Τα παιδιά και ο χώρος μπροστά από τα σχολεία

Τα σχολεία είναι ένα φανταστικό περιβάλλον για τέτοια πειράματα. Έγιναν πολλά έργα με σχολεία. Τώρα η επόμενη φάση του έργου προχωρά: Ξεκινά τώρα η δεύτερη ανοιχτή πρόσκληση, η Piazze Aperte για κάθε σχολείο.

*Το παραπάνω κείμενο είναι μια επεξεργασμένη έκδοση μιας παρουσίασης που έγινε από τους εμπειρογνώμονες της AMAT, Demetrio Scopelliti και Stefano Ragazzo, στη Βουδαπέστη στις 21 Οκτωβρίου 2022 που διοργανώθηκε από το KÉK – Contemporary Architecture Center και το Eutropian.

Πηγή: cooperativecity.org, parallaximag.gr