Ecolabels: Περιβαλλοντικές δηλώσεις και κατασκευαστικά υλικά

“Για την αξιολόγηση της βιώσιμης χρήσης φυσικών πόρων και των επιπτώσεων των δομικών κατασκευών στο περιβάλλον θα πρέπει να χρησιμοποιούνται Περιβαλλοντικές Δηλώσεις Προϊόντων εφόσον διατίθενται” (Environmental Product Declarations should be used when available). [Κανονισμός (ΕΕ) 305/2011].

1. Η Αυξανόμενη Πίεση

Είναι γεγονός ότι το «πράσινο» και η «βιωσιμότητα» πουλάνε, διεθνώς, σε όλους τους τομείς. Στον τομέα της κατασκευαστικής βιομηχανίας και των κτιριακών εγκαταστάσεων, η ζήτηση για βιώσιμα κτίρια (sustainable buildings) και βιώσιμες κατασκευές (sustainable construction) εξελίσσεται ταχύτατα. Η ασάφεια ως προς τι πραγματικά είναι, και πώς ελέγχεται η βιωσιμότητα, αυξάνει τον πειρασμό, σε κατασκευαστές και παραγωγούς δομικών στοιχείων, να προσφεύγουν σε ατεκμηρίωτους ισχυρισμούς, ιδιαίτερα όταν απευθύνονται σε τελικούς καταναλωτές που δεν έχουν την ευχέρεια ελέγχου. Ακόμα κι αν οι ισχυρισμοί αυτοί είναι, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, ειλικρινείς, η «πράσινη εξαπάτηση» (greenwash) παραμένει είτε με ακούσια «πράσινα μικρο-ψεματάκια» (π.χ. προσθέτοντας στη διαφήμιση τη φράση «φιλικό προς το περιβάλλον» όταν στην πραγματικότητα τίποτα δεν έχει αλλάξει), είτε με κραυγαλέες αναλήθειες και επίκληση «μετρήσεων» χωρίς επαλήθευση.

Ζητούμενο: Ενίσχυση της ζήτησης για βιώσιμες κατασκευές και εξάλειψη της παραπλάνησης.

Πώς μπορεί να γίνει αυτό σε μια παγκόσμια αγορά, δεδομένης της ελεύθερης διακίνησης προϊόντων, υπηρεσιών, παραγωγών, χρηστών και καταναλωτών; Η επικρατούσα απάντηση είναι: Με ελέγχους και πιστοποιήσεις από διεθνώς αναγνωρισμένους φορείς. Οι όποιοι ισχυρισμοί για αειφορική (ή πράσινη, ή βιώσιμη) συμπεριφορά μιας κατασκευής ή ενός δομικού υλικού θα πρέπει να τεκμηριώνονται με συγκεκριμένες νομοθετημένες διαδικασίες παγκόσμιας αποδοχής.

Αυτό αφορά άμεσα τις Ελληνικές επιχειρήσεις του κατασκευαστικού τομέα που προσβλέπουν σε προσέλκυση πελατών για,

εξαγωγές «προϊόντων του τομέα των δομικών κατασκευών» (ορίζονται ως τα υλικά, τα στοιχεία, τα εξαρτήματα κ.λπ. που παράγονται και διατίθενται με σκοπό την ενσωμάτωσή του στα δομικά έργα), ή
διάθεση κτιριακών εγκαταστάσεων σε επενδυτές που προτιμούν βιώσιμα κτίρια.

Οι επιχειρήσεις αυτές δεν μπορούν να αδιαφορούν για τη στροφή προς τη βιωσιμότητα, τους σχετικούς κοινοτικούς κανονισμούς και την αναμενόμενη «αναβάθμισή» τους σε υποχρεωτικούς. Ούτε για τυχόν εθνικούς κανονισμούς που έχει θεσπίσει η χώρα-στόχος για τα προϊόντα τους.

2. Η Νομοθεσία εξελίσσεται

Ο Κανονισμός (ΕΕ) 305/2011 θεσπίζει «εναρμονισμένους όρους (harmonized standards) εμπορίας του τομέα των δομικών κατασκευών». Πέραν των προφανών όρων για διασφάλιση ποιότητας, ασφάλειας και υγείας, ο Κανονισμός τονίζει ότι «οι κατασκευές πρέπει να σχεδιάζονται, να εκτελούνται και να χρησιμοποιούνται κατά τρόπο που να μην […] προκαλείται ζημία στο περιβάλλον σε ολόκληρο τον κύκλο ζωής τους». Επίσης, για την «εύρυθμη λειτουργία της εσωτερικής αγοράς» , τα προϊόντα διατίθενται και κυκλοφορούν μόνον αν είναι «κατάλληλα για την χρήση που προορίζονται», δηλαδή αν πληρούν τεχνικές προδιαγραφές αντίστοιχες της χρήσης, γεγονός που τεκμαίρεται από τη σήμανση “CE”. Κάθε κατασκευαστικό προϊόν συνοδεύεται από Δήλωση Επίδοσης (Declaration of Performance) αναφορικά με συγκεκριμένα εναρμονισμένα στάνταρντ. Η Δήλωση είναι υποχρεωτική όταν υπάρχουν εναρμονισμένα ευρωπαϊκά πρότυπα για τα προϊόντα καθώς και ευρωπαϊκή τεχνική αξιολόγηση. Συντάσσεται, ελέγχεται και πιστοποιείται βάσει κανόνων. Μεταξύ άλλων απαιτήσεων, η Δήλωση «θα πρέπει να συνοδεύεται από πληροφορίες […] ώστε να βελτιωθούν οι δυνατότητες για αειφόρους κατασκευές και να διευκολυνθεί η ανάπτυξη προϊόντων φιλικών προς το περιβάλλον». Πιο συγκεκριμένα, στον Κανονισμό ορίζεται ότι:

«Οι δομικές κατασκευές δεν πρέπει να έχουν υπερβολικά μεγάλη επίπτωση (impact) στην ποιότητα του περιβάλλοντος ή στο κλίμα, καθ’ όλη τη διάρκεια ζωής τους, […] των φάσεων της κατασκευής, της χρήσης και της κατεδάφισης, ιδίως λόγω των εξής:
-έκλυσης τοξικών αερίων,
-εκπομπών επικίνδυνων ουσιών, σωματιδίων […] και ακτινοβολιών, […]
-απελευθέρωσης επικινδύνων ουσιών σε πόσιμο νερό,
-πλημμελούς διάθεσης αποβλήτων, καυσαερίων και λυμάτων […].
Θα πρέπει να έχουν καλή ενεργειακή συμπεριφορά […],
Θα πρέπει να διασφαλίζεται η επαναχρησιμοποίηση ή η δυνατότητα ανακύκλωσης των κατασκευών, των υλικών και των μερών μετά την κατεδάφιση [… ]
Θα πρέπει να διασφαλίζεται η χρήση περιβαλλοντικά συμβατών πρώτων υλών και δευτερογενών υλικών».

Οι εξελίξεις αυτές σημαίνουν αυξημένη πίεση για Πιστοποίηση των Πράσινων Επιδόσεων, τόσο των εγκαταστάσεων, ως σύνολο, όσο και των επιμέρους στοιχείων τους. Κάθε πιστοποίηση δηλώνεται δημόσια μέσω αντίστοιχου σήματος (label). Τα σήματα που υποδηλώνουν πιστοποίηση ως προς κάποια περιβαλλοντική πτυχή αναφέρονται ως Οικοσήματα (Ecolabels).

3. Η Σημασία των Ecolabels

Τι κάνει ένα οικοσήμα; Επιβεβαιώνει ότι το πιστοποιούμενο προϊόν, υπηρεσία, εγκατάσταση ή επιχείρηση έχει τα συγκεκριμένα πράσινα «προσόντα» που αντιστοιχούν στο οικοσήμα. Ότι, δηλαδή, ικανοποιεί κάποια συγκεκριμένα στάνταρντ (νόρμες, πρότυπα). Η επιβεβαίωση γίνεται από ανεξάρτητο φορέα (third party validation). Το οικοσήμα λειτουργεί ως δημόσια Περιβαλλοντική Δήλωση του παραγωγού ότι οι ισχυρισμοί του για την περιβαλλοντική επίδοση του προϊόντος του είναι ειλικρινείς και επιβεβαιωμένοι.

Όπως λέει και ο Steve Ashkin, πρόεδρος του Ashkin Group1, «οι πιστοποιήσεις προσφέρουν στον υποψήφιο αγοραστή, που δεν διαθέτει ειδικές τεχνικές γνώσεις σε κάποιο συγκεκριμένο τομέα, κάποια διασφάλιση ότι το προϊόν έχει πράγματι ελεγχθεί. Οι πράσινες πιστοποιήσεις του διασφαλίζουν ότι το προϊόν πράγματι ικανοποιεί τις προβλεπόμενες περιβαλλοντικές νόρμες».
Σήμερα, η Αγορά κατακλύζεται από δεκάδες σήματα και σύμβολα για πράσινα προϊόντα, πράσινα κτίρια, πράσινες πιστοποιήσεις, οικοσήματα2. Το πρόβλημα της επιλογής κατάλληλου οικοσήματος είναι υπαρκτό. Η Close the Loop εκπονεί εκτενή ερευνητική μελέτη3 που στοχεύει στην απάντηση δύο ερωτημάτων που θέτει κάθε Ελληνική επιχείρηση με εξαγωγικό προσανατολισμό: (1) Ποιο οικοσήμα είναι το πλέον κατάλληλο για το προϊόν μου, δεδομένης της αναπτυξιακής μου στρατηγικής; (2) Σε περίπτωση που το κατάλληλο οικοσήμα προϋποθέτει οργανωτική δομή και επάρκεια που δεν διαθέτω, πώς θα προσαρμοστώ με το ελάχιστο κόστος;

Πολλοί, πλέον, αναγνωρίζουν το ISO και το σήμα CE. Πληθαίνουν όμως και αυτοί που κατανοούν και εκτιμούν σήματα όπως το EPD, το BREEAM, ή το LEED και προνοούν διαισθανόμενοι τα επερχόμενα. Το «είναι καλό να το έχεις» του σήμερα, οσονούπω γίνεται «υποχρεωτικό» κατά νόμο. Άλλωστε, αναζητώντας ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στις εξαγωγές, οι Έλληνες παραγωγοί δεν έχουν περιθώρια αναμονής. Η πρόκληση αναδύεται σήμερα, αύριο θα προλάβουν άλλοι.
Η υιοθέτηση οικοσημάτων τείνει επίσης να μειώσει την πράσινη εξαπάτηση και τους ψευδείς ισχυρισμούς. Σε αυτό συμβάλουν καθοριστικά και οι επανειλημμένες δικαστικές αποφάσεις, διεθνώς, που επιβάλλουν εξαιρετικά υψηλά πρόστιμα για παραπλάνηση καταναλωτών. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου το δικαστήριο υποχρέωσε τον παραγωγό να ενημερώσει καθέναν από τους καταναλωτές που είχαν αγοράσει το προϊόν ότι οι «πράσινοι» ισχυρισμοί ήταν αναληθείς. Αντί αυτού, ο παραγωγός προτίμησε να διακόψει την παραγωγή του προϊόντος και να πληρώσει ένα υπέρογκο πρόστιμο.

Η Ομοσπονδιακή Επιτροπή Εμπορίου (Federal Trade Commission) των ΗΠΑ έχει δημοσιεύσει Οδηγίες Περιβαλλοντικής Διαφήμισης με κανόνες που πρέπει να ακολουθούνται και κυρίως με φράσεις και κλισέ προς αποφυγή. Στην Ελλάδα, ο Νέος Αγορανομικός Κώδικας, απαγορεύει τη χρήση του όρου «οικολογικό προϊόν» χωρίς επίσημη πιστοποίηση, τιμωρώντας τους παραβάτες με πρόστιμα, ακολουθώντας την αντίστοιχη Ευρωπαϊκή Νομοθεσία.

4. Τα οικοσήματα BREEAM ή LEED

Το BREEAM⁴ και το LEED⁵, είναι διεθνώς αναγνωρισμένα συστήματα (το πρώτο Βρετανικό, το δεύτερο Αμερικανικό) που πιστοποιούν το βαθμό επίδοσης μιας εγκατάστασης ως προς τη βιωσιμότητα. Εκατοντάδες χιλιάδες κτίρια έχουν πιστοποιηθεί κατά BREEAM ή LEED σε πάνω από 50 χώρες. (Το πρώτο κτίριο στην Ελλάδα που έλαβε την πιστοποίηση BREEAM είναι το Greenstore Stamata, ιδιοκτησίας της ΑΒ Βασιλόπουλος ΑΕ).

Τα συστήματα αυτά αναφέρονται στην όλη εγκατάσταση, ως ενιαίο σύστημα, και αποτελούν εργαλείο αναγνώρισης, από την αγορά, της περιβαλλοντικής επίδοσης της εγκατάστασης. Συμβάλλουν επίσης στην ενημέρωση ιδιοκτητών, χρηστών, αρχιτεκτόνων, μηχανικών και διαχειριστών εγκαταστάσεων ως προς τα πλεονεκτήματα των βιώσιμων κατασκευών. Στην αξιολόγηση της περιβαλλοντικής επίδοσης, το BREEAM ή το LEED εξετάζουν συγκεκριμένα κριτήρια και περιβαλλοντικές πτυχές, όπως π.χ. κατανάλωση ενέργειας, κατανάλωση νερού, χρήση γης, υγιεινή και ευεξία, εκπομπές ρύπων, διαχείριση αποβλήτων, κλπ. Η αξιολόγηση γίνεται βάσει συγκεκριμένων διαφανών κανόνων και συστήματος βαθμολόγησης. Μέσω της βαθμολογίας των επιμέρους κριτηρίων, υποδεικνύονται μέθοδοι βελτίωσης της επίδοσης της εγκατάστασης.
Η επιλογή των δομικών στοιχείων που θα χρησιμοποιηθούν στο κτίριο ή την εγκατάσταση προφανώς επηρεάζει την περιβαλλοντική επίδοση.

Η αξιολόγηση της επίδοσης και ο έλεγχος των επιπτώσεων αφορούν σε όλες τις φάσεις του κύκλου ζωής τόσο της κατασκευής όσο και των προϊόντων που χρησιμοποιούνται: Απόκτηση πρώτων υλών και ενέργειας, μετασχηματισμό τους σε δομικά στοιχεία, μεταφορά στους χώρους χρήσης, κατασκευή – συντήρηση –χρήση – λειτουργία της εγκατάστασης, διαχείριση παραγόμενων αποβλήτων και αποβλήτων κατεδάφισης.